Yazar, gazeteci, editör ve tanık Zabel Yesayan, makalelerinde, romanlarında ve hikayelerinde toplumsal cinsiyet eşitsizliği ve kişisel özgürlük ile toplumun geleneksel beklentileri arasındaki ikilemi dile getirdi. Eserlerinde toplumsal sınıflar arasındaki ekonomik, politik ve ideolojik mücadele konularını işledi. Osmanlı toplumunda antimilitarist hareketin öncüsü, ilk Ermeni sosyalist feminist kadın yazardır.

Zabel Yesayan savaş karşıtı düşüncelerini her fırsatta dile getirdi:

(…) Kadınların eğitim yoluyla barışı sağlamak için bir araya gelmesi Fransa’da feminist hareketin belkemiğini oluşturuyor ve bu hareket başka ülkelerdeki şubeleri ve taraftarlarıyla oralardaki kadın hareketlerinin de yönünü belirliyor. (Zabel Yesayan, Gini…Khağağutyan Hamar – Kadın… Barış İçin, 1911)

Yesayan’ın bahsettiği cemiyetlerden biri de Paris’te Polonya Sosyalist Enternasyonal kadın hareketinin öncülerinden yazar Maria Szeliga’nın (Chélige-Loevy) kurduğu Alliance Universalle des Femmes pour la Paix par l’Education (Eğitim yoluyla Barış için Uluslararası Kadın Birliği) örgütüydü. Zabel Yesayan bu örgütün üyesiydi ve örgütten esinlenerek, kendisi de Bayan Hasan Fehmi’yle (yani Hasan Fehmi Bey’in eşiyle) birlikte farklı din ve milletlerden Osmanlı kadınlarını bir araya getirecek bir barış derneği kurma girişiminde bulunmuştu. 6 Ekim 1908 tarihli bir mektubunda eşine, Prens Sabahattin ile karşılaştığını ve ona planlarından bahsettiğini, onun da “barış ligi” kurma fikrini coşkuyla karşıladığını, çoğu prensesin kendisini destekleyeceğini söylediğini yazar. Yine 1908’de Kadıköy’den Paris’teki eşine yazdığı bir mektupta birliğin adının Ligue de Solidarité des Dames Ottomanes (Osmanlı Kadınları Dayanışma Cemiyeti) olmasına karar verdiklerini söyleyerek, kocası Dikran’dan Szeliga’yla görüşerek Alliance Universalle des Femmes pour la Paix par l’Education’un tüzüğünden bir örnek alıp kendisine göndermesini rica eder.
(Melissa Bilal, Pagavan E (Yeter!): Zabel Yesayan’ın Barış Çağrısını Duyabilmek, Kültür ve Siyasette Feminist Yaklaşımlar, Mart 2009, Sayı 7)

Zabel Yesayan’ın ilk yazısı 1895 yılında Dzağig (Çiçek) dergisinde yayımlandı. Paris’te öğrenimi sırasında Mercure de France, Humanité Nouvelle, Ecrit pour l’Art, La Grande France gibi Fransız edebiyat dergilerinde ve Tzolk (Işın), Mer Ugin (Çizgimiz/Yolumuz), Arşav (Yarış) adlı Ermeni dergilerinde yazdı. 1903-1904 yılları arasında İstanbul’da çıkan Dzağig (Çiçek) ve 1911 yılında New York’ta yayımlanan Arakadz (Alagöz Dağı) dergilerinde kadın köşesini hazırladı.

Zabel Yesayan, Dignants Miutyun (Kadınlar Birliği), Azkanıver Hayuhyats Ingerutyun (Milliyetperver Ermeni Kadınlar Cemiyeti), Ashkhadanki Dun (Çalışma Evi) kuruluşlarını konferanslar vererek destekledi. Bakü’de mülteci ve yetimlerin yerleştirilmesi çalışmalarına katıldı (1917-1918). Kilikya’da yetimhanelerde çalıştı (1920-1921). HOG (Ermenistan’a Yardım Komitesi) Paris kolunda etkin oldu (1927- 1933).

1920’lerden itibaren Marksist düşünce doğrultusunda sınıfsal ayrılıkların kalmadığı bir toplum konusunda yazmaya başlar. Fransa’daki milliyetçi aydınlar ve Ermeni Devrimci Federasyonu taraftarlarınca eleştirilir ve dışlanır. Sol düşünceleri nedeniyle İstanbul’daki Ermeni kültür camiası da Zabel’le aralarına mesafe koyar.

Yesayan, 1933 ylında Sovyet Ermenistanı’na yerleşir. Fakat bireysel ve düşünsel özgürlükleri savunması nedeniyle, Stalin döneminde sorunlar yaşar.

Zabel Yesayan’ın 1927 ve 1930 yılları arasında editörlüğünü yaptığı dergiler:

• Erivan Dergisi (1925-1930 arası yayımlandı), Paris
• Ecrit Pour l’Art, Paris
• Aztag (Faktör), İstanbul

Tıbrotsaser Hayuhyats Ingerutyun (Okulsever Ermeni Kadınlar Cemiyeti) üyesi

Milletperver Ermeni Kadınlar Cemiyeti Üyesi

Üsgüdari Hay Dignants Ingerutyun (Üsküdar Kadınlar Cemiyeti) başkanı

Alliance universalle des femmes pour la Paix par l’Education (Eğitim yoluyla Barış için

Uluslararası Kadın Birliği) üyesi, Fransa

Sovyet Yazarlar Birliği üyesi, Ermenistan

Sırpuhi Dussap (Yazar)

Arpiar Arpiaryan (edebiyatçı)

Fehime Sultan (Sultan V. Murat’ın kızı, hükümdarlık süresi: 30 Mayıs – 31 Ağustos 1876)

Marya Chéliga-Loevy (Polonya kökenli Fransız feminist)

Levon Paşalyan (edebiyatçı)

Dikran Gamsaragan (edebiyatçı)

Arşag Çobanyan (editör)

Hasan Fehmi Bey (İttihat ve Terakki Cemiyetini eleştiren gazeteci. Gazeteci Hasan Fehmi Bey’in bir suikaste kurban gittiği 6 Nisan günü, 1996’da Türkiye Gazeteciler Cemiyeti tarafından “Öldürülen Gazeteciler Günü” olarak olarak kabul edildi.)

Zulüm, sürgün, tutuklanma, ölüm

Osmanlı İmparatorluğu’nda 24 Nisan 1915’te tutuklanma ve tehcir edilme kararı alınan Ermeni aydınlar listesindeki tek kadındır. Tutuklanmadan İstanbul’dan kaçmayı başaran Zabel Yesayan yıllarca sürgün hayatı yaşadıktan sonra, 55 yaşında “yeni anavatanım” dediği Sovyet Ermenistanı’na yerleşme kararı aldı. 1937’de Stalin’in “Büyük Temizlik” operasyonları sırasında, şair ve yazar Yeğişe Çarents‘in tutuklanmasını protesto ettiği için  tutuklandı, yargılandı, suçlu bulundu ve Sibirya’ya sürüldü. Zabel’den bir daha haber alınamadı.

1956 yılında Kruschev döneminde oğlu Hrand, annesinin davasına tekrar bakılmasını sağlar. 1957 yılında Zabel Yesayan’nın suçsuz olduğu kararı alınır.

Anısını yaşatan projeler

2022

Ermenistan’ın Proshyan köyünde heykeltraş Nune Tumanyan’ın eseri olan  Zabel Yesayan heykeli açıldı.

Zabel İnternational Forum of Women Writers  kuruldu. (Ermenistan)

2018

Paris’te Zabel Essayan adı bir caddeye verildi: Alleyway, Dünya Kadınlar Günü vesilesiyle 8 Mart 2018’de açıldı.

2015

Zabel Yesayan’ın anısını yaşatmak içim Boğaziçi Gösteri Sanatları Topluluğu’nda (BGST) çalışma yürüten kadınlar bir eğitim-araştırma faaliyeti yürüttüler.  Zabel oyunununu yazdılar. Oyınun ilk gösterimi 5 Mart 2015’te Boğaziçi Üniversitesi’nde yapıldı.

2009

Lara Aharonyan ve Talin Suciyan üç bölümlük “Finding Zabel Yesayan” isimli bir video belgesel serisi hazırladı

(Seçki)

Ara Balioziyan, ed. & trans. (1982) The Gardens of Silihtar & Other Writings Ashod Press, New York.

Lerna Ekmekçioğlu, Melissa Bilal (derl.) (2006) Bir Adalet Feryadı: Osmanlı‘dan Türkiye’ye Beş Ermeni Feminist Yazar 1862-1933 Aras Yayıncılık, İstanbul.

Melissa Bilal (2009)  Pagavan E (Yeter!) Zabel Yesayan’ın Barış Çağrısını Duyabilmek, Kültür ve Siyasette Feminist Yaklaşımlar, Mart 2009, Sayı 7.

Saro Dadyan (2014) Devrim Yaratan Bir Hayat: Zabel Yesayan (2014) bianet.org, 18. 11. 2014.

Ümit Kurt (2014) 1915 Kıyımları Sonrası Zabel Yesayan’ın Raporu (2014) Toplumsal Tarih, Sayı 250, Ekim 2014, s. 84-87.

Zabel Yesayan’ı Keşfetmek ya da Bir Zamanlar Felaket, Notos, Sayı: 55, Aralık/Ocak 2015.

Nil Sakman (2018)  Zabel Yesayan’ın Meliha Nuri Hanım’ında Ötekilik Halleri, Gazete Duvar Kitap, Sayı 5, Mayıs 2018, s. 25-27.

Nida Dinçtürk (2018) (Röportaj) “Sevan Değirmenciyan:  Zabel Yesayan Klasik Batı Ermeni Edebiyatı’nın  En İyi Romancısıdır”.  Gazete Duvar Kitap, Sayı 5, Mayıs 2018, s. 20-23.

Karin Karakaşlı (2018) Zabel Yesayan ile Çember Zaman.  Gazete Duvar Kitap, Sayı 5, Mayıs 2018, s. 9-13.

Elif Şafak (2011) Sürekli Sürgün: Zabel Yesayan Üzerine Bir İnceleme, İmparatorluğun çöküş döneminde Osmanlı Ermenileri: Bilimsel sorumluluk ve demokrası sorunları, İstanbul  Bilgi Üniversitesi Yayınları (konferans tebliği), s. 193-204.

Duygu Dalyanoğlu (2016) Bir Feminist Tiyatro Örneği Olarak “Zabel”, feminisite.net 23. 06. 2016

Hazal Halavut (2018) Zabel ile Halide, Gazete Duvar Kitap, Sayı 5, Mayıs 2018, s. 4-8.

Aysel Yıldırım, Duygu Dalyanoğlu, (2021) “Zabel”: Mücadeleperest Bir Yaşam Öyküsünü Sahnelemek (2021) art-izan.org, 19.11.2021.

Video

Heritage and Unpublished Pages of Zabel Yesayan

Who is Zabel?

(Seçki)

Isbasman Srahin Meç (Bekleme Odasında), 1903.ilk romanı, Dzağig dergisinde tefrika edildi.

Hılunerı yev Inposdnerı (İtaatkarlar ve Asiler), (1906.

Şınorkov Martik (Düzgün İnsanlar), Sakatyan Matbaası, İstanbul 1907.

Geğdz Hancarner (Sahte Dahiler),  Püzantyan Yayınevi, İstanbul 1909. Ermeni aydınları eleştirdiği bu tefrika romanın tepkiler nedeniyle yayımı durduruldu, daha sonra kitap olarak çıktı.

Averagnerun Meç (Yıkıntılar Arasında), 1911.

Pavagan E (Yeter), 1912`de yazdığı tahmin ediliyor. İlk kez 1922’de Arek (Güneş) Dergisi’nde Viyana ve Berlin’de tefrika edildi. 1925’te İstanbul’da yayımlanan Yerp Aylevıs, Çen Sirer, Koğı, Vebı (Artık Sevmediklerinde, Peçe) derlemesinin ikinci baskısında yer aldı.

Joğovurti Mı Hokevarkı (Bir Halkın Son Nefesi), 1917.

Verçin Pajagı (Son Kadeh), 1917.

Muradi Camportutyunı Svazen Tebi Batum (Murad’ın Sivas’tan Batum’a Yolculuğu), Boston 1920.

Hokis Aksoryal (Ruhum Sürgünde) Viyana  1922.

Nahançoğ Ujen (Geri Çekilen Güçler) Berlin 1923. Arek (Güneş),  dergisinde tefrika edildi.

Ansıgutyan Jamer (Sokontılı Saatler) Alik Yayınevi, Selanik 1924.

Brometeosın Azadakrıvadz (Kurtarılmış Prometheus), Takvor Haçikyan Yayınevi, Marsilya 1920.

Nahançoğ Ujerı (Gerileyen Güçler) Bedagan Yayınevi, Erivan 1926.

Grage Şabig (Ateşten Gömlek),  Erivan 1934.

Silihdari Bardeznerı (Silihdar Bahçeleri),  otobiyografi, Erivan 1935.

Barba Khachig (Khaçig Amca)  Erivan 1936.

Grage Şabig (Ateşten Gömlek) Haybed Yayınevi, Erivan 1959.

Barba Haçik (1966) Hayastan Hragadaragutyun (Ermenistan Yayıncılık), Erivan.

Meliha Nuri Hanım, Şirag Yayınevi, Beyrut  1972.

Namagner (Mektuplar), Erivan Üniversitesi Yayınevi, Erivan 1977.

Hokis Aksoryal (Sürgün Ruhum), Kilikya Katolikosluğu  Yayınevi, Antilyas  Lübnan  1987. 2 Cilt.

Muradi Camportutyum (Murad’ın Yolculuğu) NB Yayınevi, Erivan  1990.

Silahdar’ın Bahçeleri – Zabel Yesayan’ın eserlerinden seçmelerin Türkçe çevirisi, Belge Yayınları, İstanbul 2006.

Üsküdari Verçaluysner yev azl Kırutyunner (1895-1908) (Üsküdar’ın Günbatımları ve Başka yazılar 1895-1908), Türk Ermeni Öğretmenler Derneği Yardımlaşma Vakfı Yayınları, İstanbul 2009.

Averagneru Meç (Yıkıntılar Arasında),  Aras Yayıncılık, İstanbul 2010.

Yıkıntılar Arasında, Ermenice’den Türkçe‘ye çeviri: Kayuş Çalıkman Gavrilof, Aras Yayıncılık, İstanbul 2014.

Meliha Nuri Hanım Aras Yayıncılık, İstanbul  2015.

Isbasman Srahin Meç (Bekleme Odasında), Aras Yayıncılık, İstanbul 2017.

Hılunerı yev Inpostnerı (Uysallar ve Asiler),  Aras Yayıncılık, İstanbul 2018 .